Παραμονές της Άλωσης, στην Πόλη διαδίδεται η φήμη ότι η επικείμενη καταστροφή είναι η τιμωρία του Θεού για τη συμμαχία με τους Φράγκους. Στο παλάτι, Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος συσκέπτεται με τους άρχοντες και τους Φράγκους. Καθώς ο Λουκάς Νοταράς βγάζει πύρινους λόγους εναντίον των Δυτικών, ο αυτοκράτορας προσπαθεί να κρατήσει τις ισορροπίες, περιμένοντας βοήθεια από τον άρχοντα Χαρκούτση αλλά και την απάντηση του Ηγούμενου στις προτάσεις συμφιλίωσης.

Δυστυχώς, ο άρχοντας Φραντζής φέρνει άσχημα νέα: ο Ηγούμενος αρνείται κατηγορηματικά να συγχωρέσει την υποταγή στους παπικούς. Στο μεταξύ, ο λαός επαναστατεί και λεηλατεί τα σπίτια των αρχόντων, οι οποίοι παρουσιάζονται έξαλλοι στον Κωνσταντίνο και απαιτούν να επιβάλει την τάξη. Ο αυτοκράτορας ματαίως προσπαθεί να αποσοβήσει τις αντιθέσεις και να τους πείσει να σκεφτούν πατριωτικά.

Εκείνη τη στιγμή, έρχεται απεσταλμένος του σουλτάνου με πρόταση παράδοσης για να αποφευχθεί η αιματοχυσία. Παρά τις πιέσεις αρχόντων και λαού, ο Κωνσταντίνος αρνείται. Ο απεσταλμένος, όμως, του φέρνει και ένα εμπιστευτικό μήνυμα από τον φίλο του τον βεζύρη, που τον συμβουλεύει να φύγει κρυφά με τους άρχοντες, επειδή ο σουλτάνος δεν πρόκειται να τηρήσει τους όρκους του· όμως, ο αυτοκράτορας αρνείται και πάλι.

Λίγο αργότερα, επιστρέφουν οι απεσταλμένοι στους ξένους ηγεμόνες, λέγοντας ότι δεν πρόκειται να έρθει βοήθεια. Ο μόνος που έρχεται να ενισχύσει την Πόλη είναι ο καπετάν Χαρκούτσης με τα παλικάρια του από την Κρήτη. Ο Ηγούμενος έχει μια σφοδρή σύγκρουση με τον Κωνσταντίνο, τον κατηγορεί για προδοσία και αυτο-ανακηρύσσεται βασιλιάς των Ρωμαίων. Ο αυτοκράτορας του προσφέρει το στέμμα και ο Ηγούμενος το φορά και περιμένει σημάδι από την Παναγία, το οποίο όμως δεν έρχεται. Οι δύο άντρες συμφιλιώνονται και αναχωρούν από το παλάτι.

Ο λαός δέεται στην Αγια-Σοφιά, όταν ανακοινώνεται ο θάνατος του Κωνσταντίνου στη μάχη. Όλοι τους βλέπουν σε όραμα την Παναγία να τον κρατά στην αγκαλιά της, σαν να ήταν ο σταυρωμένος Χριστός. Όταν το όραμα χάνεται, οι Τούρκοι σπάζουν τις πόρτες και εισβάλουν στο ναό.

Η πρώτη γραφή της τραγωδίας γίνεται στην Αίγινα το 1944. Ο Καζαντζάκης το επεξεργάζεται ξανά το 1946 (στην Αίγινα) και το 1949 (στην Αντίμπ). Το καλοκαίρι του 1951, στην Ιταλία, γράφει την τραγωδία για τρίτη φορά, μετά από παράκληση της Ελένης.

• Ν. Καζαντζάκης, Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, Νέα Εστία, τ. 54, τχ. 630 (1.10.1953) 1363-1399
• Ν. Καζαντζάκης, Θέατρο Β΄. Τραγωδίες με βυζαντινά θέματα. Χριστός, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, επιμ. Ε. Χ. Κασδάγλη Αθήνα: Δίφρος 1956
• Ν. Καζαντζάκης, Θέατρο Β΄. Τραγωδίες με βυζαντινά θέματα. Χριστός, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Αθήνα: εκδ. Ελ. Καζαντζάκη 1964 – όπου και νεότερες εκδόσεις· η έκδοση του 1998, με επιμέλεια Πάτροκλου Σταύρου, είναι ανατύπωση της έκδοσης του 1956
• Από το ποιητικό έργο του Ν. Καζαντζάκη, πρόλογος Μανόλης Καρέλλης, εισαγωγή-ανθολόγηση-σημειώματα Στυλιανός Αλεξίου, εικονογράφηση Ν. Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Ηράκλειο Κρήτης: Δήμος Ηρακλείου 1977 – ανθολογημένα αποσπάσματα

• Nikos Kazantzakis, Konstantinos Paläologos, μετάφραση στα γερμανικά Pavlos Tzermias, Ζυρίχη / Στουτγάρδη: εκδ. Flamberg 1964
• Νikos Kazantzakis, Constantino Paléologo, μετάφραση στα ισπανικά Miguel Castillio Didier, Σαντιάγο (Χιλή): εκδ. Santiago 1967

• Σχολική παράσταση στο Κολλέγιο Αθηνών, 1965
• Μανόλης Καλομοίρης, Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, όπερα, Εθνική Λυρική Σκηνή, 1962· δόθηκαν αρκετές παραστάσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

• Μετάδοση από το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας, 1953
• Μετάδοση από Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας, 1960. Ραδιοφωνική διασκευή Τάσος Παππάς, σκηνοθεσία Μήτσος Λυγίζος. Ηθοποιοί: Θάνος Κωτσόπουλος, Νίκος Χατζίσκος, Γρηγόρης Βαφιάς, Γιάννης Αργύρης, Ζώρας Τσάπελης κ.ά.
• Μετάδοση της όπερας του Καλομοίρη Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος από το Γ΄ Πρόγραμμα της ΕΡΤ, 1988
• Μετάδοση της τραγωδίας από το Α΄ Πρόγραμμα της ΕΡΤ, στη σειρά «Θεατρική Βραδιά», σκηνοθεσία Γ. Θεοδοσιάδης (αρχείο Μουσείου Ν. Καζαντζάκη)

Μανόλης Καλομοίρης, Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, μουσικός θρύλος – τραγωδία σε τρία μέρη από την τραγωδία του Νίκου Καζαντζάκη, Αθήνα, Εθνική Λυρική Σκηνή 1961